سرنوشت کودکان در بیراهه‌ای به نام فرهنگ – نگاهی به چهار دهه فعالیت نشر کودک و نوجوان در ایران
مجید عمیق، مترجم پیشکسوت حوزه ادبیات کودک و نوجوان به‌ویژه در شاخه کتاب‌های علمی در گفت‌وگو با ایکنا درباره وضعیت ترجمه در ایران گفت: چهل سال پیش هنوز ترجمه کتاب‌های کودک و نوجوان در کشور شکل نگرفته بود که انتشارات «فرانکلین» آمریکا به‌عنوان ناشر در ایران فعالیت می‌کرد و آثاری با عنوان کتاب‌های طلایی منتشر می‌کرد که اغلب مبتذل، سخیف و خیال‌پردازانه بودند و با فرهنگ و ارزش‌های ایرانی همخوانی نداشتند، در واقع این آثار درونمایه ادبی نداشتند و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که در سال ۱۳۴۴ شکل گرفت، تنها ناشر ایرانی بود و از یادگاران آن در سال‌های نخستین است و از جمله آثار فاخر آن می‌توان به کتاب‌هایی مانند لک‌لک‌ها بر بام، کودک و سرباز و دریا، سه گانه جان کریستوفر و … اشاره کرد.
وی افزود: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، آثار تألیفی بیشتر از آثار ترجمه‌ای بود، زیرا مترجمان فعالیت چندانی نداشتند و به همین جهت آثار ترجمه‌ای هم بسیار اندک بود و این آثار نیز با وسواس و دقت بیشتری برای ترجمه انتخاب می‌شدند، اما به تدریج نویسندگان و مترجمانی ظهور پیدا کردند و دهه ۶۰ با آزمون و خطا پیش رفت، اما رویکرد ارزشی، هم در آثار تألیفی و هم ترجمه‌ای رویکرد غالبی بود.
خلأ موضوعی و ظهور ترجمه‌های ضعیف
عمیق ادامه داد: در دهه ۷۰ که کشور به تدریج روی آرامش را به خود دید، ناشران رغبت زیادی برای حضور در نمایشگاه‌های خارجی مانند فرانکفورت، بولونیا و … پیدا کردند؛ از این رو آثار ترجمه‌ای بیشتری وارد کشور شد و در این برهه با وجود افزایش آثار ترجمه‌ای، آثار تألیفی همچنان پیشتاز بودند و کتاب‌های خوب و فاخری ترجمه و یا تألیف می‌شدند. اما آثار ترجمه‌ای به ویژه در حوزه کتاب‌های علمی دارای اغلاط بسیاری بود و ویراستاری علمی جایگاهی در نشر نداشت و در حوزه ادبیات داستانی نیز کم‌کم آثار بازاری خود را نشان دادند.
وی تصریح کرد: یکی از دلایل این مسئله را می‌توان به خلأ موجود در این زمینه مربوط دانست، زیرا وقتی عطش و نیاز مخاطب نسبت به آثار ترجمه‌ای وجود دارد، بنابراین در کنار آثار فاخر آثار ترجمه‌ای غلط و ضعیف نیز عرضه می‌شود.
این مترجم ادامه داد: در دهه سوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، زنگ خطر ترجمه به صدا درآمد، یعنی هم از نظر کمی تعداد آثار ترجمه‌ای بیشتر شد و هم از نظر موضوعی، آثاری در ژانر وحشت و تخیلی وارد ادبیات کودک و نوجوان شد که متناسب با فرهنگی ایرانی نبود. این کتاب‌ها خواندنی بودند، اما درونمایه ادبی نداشتند، در واقع کتاب مترویی و سرگرم کننده بودند که در خارج از کشور در متروها رایج بودند، اما ناشران ما این آثار را وارد بازار نشر کردند.
رشد قارچ‌گونه ناشران در دهه ۸۰
وی با اشاره به رشد قارچ‌گونه ناشران در دهه ۸۰ بیان کرد: در این برهه، وزارت ارشاد بدون سیاستگذاری درست به هر ناشری پروانه نشر صادر می‌کرد و به همین دلیل ناشران غیرفرهنگی هم وارد این عرصه شدند که غیر از سودآوری مسئله دیگری برای آنها حائز اهمیت نبود. در این میان نظارت بر آثار نیز ضعیف‌تر و آثار مبتذل هم وارد بازار شد، منظور از نظارت سانسور نیست، بلکه وزارت ارشاد نباید اجازه انتشار آثار ضعیف را به ناشر بدهد.
عمیق تصریح کرد: منظور از اثر ضعیف اثری است که درونمایه ادبی و علمی ندارد، اما یکسری کتاب‌ها نیز محتوای سخیف و مبتذل داشتند و دارند که چاپ آنها جرم تلقی نمی‌شود، اما چون با فرهنگ ما همخوانی ندارد، مبتذل است و به همین دلیل ارشاد در صدور مجوز به این مسئله توجه ندارد، اما به هر حال همه ژانرها باید وجود داشته باشد، اما آثاری از این دست نباید بر آثار خوب و متناسب با فرهنگ کشورمان پیشی بگیرد.
وی درباره چگونگی انتخاب کتاب برای کودکان و پرورش ذهن آنها گفت: کودکان صاحب خیال و نه منطق هستند و در انتخاب کتاب نیز به ظاهر آن توجه دارند و چون اغلب والدین کتاب‌‌خوان نیستند، آگاهی کافی در انتخاب اثر ندارند و همین آثار مبتذل را در کنار آثار ضعیف و خوب می‌بیند و ممکن است از همین آثار هم خریداری کنند، اما این ناشر است که باید توجه کافی به این مسئله داشته باشد و خود را در قبال مخاطبانش مسئول بداند و والدین نیز بر حسب اهمیت تربیت فرزندانشان، اطلاعات خود را در این زمینه گسترش دهند.
انتخاب درست از فهرست کتاب
عمیق در ادامه به وضعیت نشر ترجمه در دهه چهارم اشاره کرد و افزود: در دهه چهارم آثار از نظر چاپ بسیار خوب شدند و مخاطبان نیز نسبت به دوره‌های پیشتر آگاه‌تر شده‌اند، هر چند نمی‌توان دایره گسترده‌ای را به این مخاطبان اختصاص داد، اما حساسیت‌ها نسبت به انتخاب کتاب بیشتر شده است.
وی تأکید کرد: والدین باید ناشران خوب را شناسایی کرده و وقتی به نمایشگاه کتاب مراجعه می‌کنند، سراغ همان ناشر بروند؛ وگرنه در میان انبوه کتاب‌ها و ناشران سردرگم خواهند بود که چه اثری را انتخاب کنند.
عمیق در ادامه در پاسخ به اینکه کودک در میان انبوه کتاب‌ها و در بیراهه فرهنگ چه سرنوشتی در انتظارش است، بین کرد: والدین ناچارند اطلاعات خود را درباره ناشران و کتاب‌ها ارتقا دهند و سراغ ناشرانی بروند که کتاب‌های خود را به صورت موضوعی طبقه‌بندی می‌کند و در انتخاب اثر به سراغ همان موضوعات بروند تا در میان انبوه کتاب‌ها سردرگم نباشند و یا به فهرست کتاب‌ها مراجعه کنند که در این زمینه سایت وزارت آموزش و پرورش کتاب‌های مناسب و خوب را برای سنین گوناگون معرفی کرده است، در صفحات پایانی کتاب‌های درسی نیز تعداد محدودی از آثار معرفی شده است که می‌تواند مفید باشد.
